Virtual reality vermindert pijn

VR wordt in de zorg steeds vaker ingezet voor pijnbestrijding. Patiënten met chronische klachten visualiseren met virtual reality hoe ze hun pijnprikkels afschieten. En wie een virtuele safari maakt, heeft minder last van een brandwondenbehandeling. Maar hoe werkt het? En voor wie? 

Virtual reality is immersief”, zegt VR-expert Freek Teunen. “Dat is de grote kracht. Het 360-gradenbeeld en geluid dompelen je helemaal onder, zodat je echt even ergens anders bent. Dat biedt de zorg mooie mogelijkheden op het gebied van care and cure.”

Het Deventer Ziekenhuis gebruikt VR bijvoorbeeld voor medewerkers van de IC-afdeling. Die kunnen nu virtueel tussen de olifanten lopen en zo toch ontspannen tijdens hectische coronatijden. Met PlaygroundVR, een project waar Teunen aan werkt, kunnen kinderen die in het ziekenhuis liggen even ontsnappen aan hun bed en virtueel buitenspelen met vriendjes.

Ook op het gebied van onderwijs liggen er volgens Teunen veel kansen. Hij noemt ‘fundemental surgery’ als voorbeeld. Dit is een soort VR-vluchtsimulator voor chirurgen waarmee artsen lastige ingrepen oefenen. “Ook VR-trainingen zijn populair. Hiermee ervaren medische studenten echt de stress van de Spoedeisende Hulp. Alleen is dit een virtuele en dus gecontroleerde omgeving zodat ze zonder risico’s oneindig vaak kunnen oefenen.”

Pijnbestrijder

En VR is een pijnbestrijder. Eentje die steeds vaker wordt ingezet op de spoedeisende hulp, tijdens het prikken voor nierdialyses, bij bevallingen en op brandwondencentra. Minder bekend is de toepassing bij chronische pijn in de vorm van een VR-game. Wat zijn de ervaringen van de zorgprofessionals die ermee werken? Hoe helpt het patiënten? En wat is het effect van VR op pijn?

Zodra een patiënt een VR-bril opzet en een app opent, waant hij zich ergens anders. Dat is één van de krachten van de techniek. Het 360-gradenbeeld en geluid dompelen de kijker volledig onder. Dat maakt VR zo populair voor games.

Steeds vaker wordt diezelfde techniek ingezet bij pijnbestrijding; op de spoedeisende hulp, tijdens het prikken voor nierdialyses, bij bevallingen en op brandwondencentra. Minder bekend is de toepassing bij chronische pijn in de vorm van een VR-game. Wat zijn de ervaringen van de zorgprofessionals die ermee werken? Hoe helpt het patiënten? En wat is het effect van VR op pijn?

Virtual reality in brandwondencentrum

Een virtueel uitstapje tijdens een prik of behandeling vermindert pijn. Die positieve ervaring zorgt er weer voor dat de patiënt minder opkijkt tegen een volgende behandeling. Om die redenen zet Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam virtual reality in bij het brandwondencentrum. Die patiënten hebben vaak een lange weg te gaan en soms al de nodige trauma’s.

Huidtherapeut Ester Peters werkt nu twee jaar met VR bij dat brandwondencentrum en op de polikliniek plastische chirurgie. Ze ziet duidelijk verschil. Met VR kunnen haar patiënten de behandeling beter en langer aan. Het is niet pijnloos, maar ze blijven wel meer ontspannen liggen. Dat maakt het werk voor Peters ook plezieriger. “Ik wil niemand pijn doen”, zegt ze. “Tegen een volwassene kun je nog zeggen: even je kiezen op elkaar. Maar sommigen voelen al pijn bij het horen van het woord ‘naald’. Nu worden ze afgeleid en kan ik me richten op mijn eigen werk.” Het resultaat is zo goed dat ze nu zelfs kinderen vanaf zes jaar kan behandelen. Iets dat zonder VR niet lukt.

Virtuele safari

Toch kost het soms moeite om patiënten te overtuigen. Zo ook een ernstig verbrande man die steeds met lood in de schoenen bij Peters kwam. Totaal verkrampt lag hij op de tafel. VR kende hij niet en hij wilde er ook niks van weten. Tot Peters hem overhaalde het één keer te proberen. Dankzij een virtuele safari lag hij eindelijk minder gespannen. “Dat overhalen is soms lastig”, zegt Peters. “Ik moet patiënten overtuigen van de behandeling én die bril. Ik moet echt hun vertrouwen winnen. En zeker bij kinderen krijg ik maar één kans.”

VR proberen

Mensen die al maanden en soms jaren chronische pijn ervaren, staan meestal wel open voor nieuwe, mogelijke oplossingen. Lisanne Tilma, psychosomatisch fysiotherapeut bij Spectrum Leeuwarden, hoeft haar patiënten zelden over te halen VR te proberen. Ze proberen het graag. Ouderen vragen zich soms wel af of het niet te ingewikkeld is, maar uiteindelijk blijkt dat geen belemmering. Haar oudste patiënt bij wie zij de VR-app Reducept toepaste was 86 jaar.

Met die app leert Tilma haar patiënten beter om te gaan met de pijn. Het is een interventie en (pijn)educatiemiddel. Hoe ontstaat pijn en waar komt het vandaan? De app laat dit zien. Patiënten maken met VR namelijk een reis door hun eigen lichaam, onder andere door hun zenuwstelsel. Ze zien de zenuwen en de pijnprikkels. Met hun ‘vizier’ kunnen ze die pijnprikkels vervolgens wegschieten.

Het effect van deze virtuele visualisatie is voelbaar. “Pijneducatie is in de praktijk meestal een monoloog”, zegt Tilma. “Ik vertel, de patiënt luistert. In Reducept ervaren ze de pijneducatie nu zelf. En het is leuk om te doen.”

Chronische pijn

VR vervangt de therapie dus niet, maar is een onderdeel van de behandeling. Het middel is bij vrijwel alle soorten chronische pijn en voor mensen van elke leeftijd inzetbaar. Tilma gebruikt het alleen niet bij patiënten met acute trauma-gerelateerde nekklachten, zoals whiplash klachten. Door hen wordt de bril als zwaar ervaren. “En bij sommige mensen werkt het beter dan bij andere. Je hebt wel een bepaald verbeeldingsvermogen nodig.” Iemand moet zich kunnen voorstellen dat het zijn of haar lichaam en pijnprikkels zijn. Wie het enkel als een leuk spelletje ziet, ervaart minder resultaat. Dat is althans haar ervaring.

Acute pijn

Maar hoe werkt het nou precies? VR heeft een effect op het emotionele deel van pijn. Pijn is niet alleen een fysieke ervaring. Het gevoel ontstaat in je hersenen op het moment dat die ‘gevaar’ ervaren. Dat gebeurt onder andere als iemand een naald in je lichaam steekt of als je een blessure hebt en een bepaalde beweging maakt. Maar wat je denkt, hoe je je voelt, wat je doet en waar je je aandacht op richt, kan ook ‘gevaar’ oproepen. Negatieve gedachten en gevoelens versterken zo de pijn, terwijl er fysiek niets is veranderd of gebeurd.

Bij acute pijn verlegt VR dus de aandacht. Het werkt zo krachtig, omdat de bril iemand volledig afsluit van zijn omgeving. De focus ligt automatisch op de VR-content.

Reducept

Bij chronische pijn werkt dit niet. Zodra iemand de bril afzet, is de focus immers weg en komt de pijn terug. Patiënten met chronische pijn kunnen wel leren een positieve invloed uit te oefenen op dat wat ze denken, voelen, doen en waar ze hun aandacht op focussen.

Daar helpt de VR-app Reducept bij. Die gebruikt hiervoor bewezen oefeningen die bekend zijn van cognitieve gedragstherapie, mindfulness, EMDR en Acceptance and commitment therapy. De app maakt er een spel van. En legt de focus op het leren. En omdat patiënten een visualisatie eerst ervaren en zien in VR, kunnen ze de beelden later ook makkelijker oproepen zonder VR-bril.

VR als pijnbestrijder: tips

Een paar punten om rekening mee te houden bij het inzetten van VR als pijnbestrijder:

• Een zorginstelling moet zelf VR-brillen aanschaffen
• Veel video’s die afleiding bieden, zijn Engelstalig. Het is bovendien even zoeken naar films die boeiend genoeg zijn en net zo lang duren als de behandeling zelf. Volgens Peters vinden volwassenen een safari vaak leuk. “Maar sommige kinderen vinden het eng om een lik van een leeuw te krijgen”, zegt ze. Jonge patiënten laat ze daarom naar de VR-animatiefilm ‘Crow; the legend’ kijken.
• Geef je patiënten wel of geen controllers tijdens een pijnlijke behandeling? Peters doet dit niet. Dit voorkomt dat ze gaan zappen, de focus verliezen en zich toch bewust worden van de behandeling.
• Sommige mensen worden misselijk of duizelig van VR. Een vliegreis door het lichaam zoals bij Reducept, kan zelfs hoogtevrees veroorzaken. Vaak wordt dat gevoel minder na meerdere keren. Bij een paar patiënten kon Tilma de techniek hierdoor niet inzetten.
• Voor patiënten met chronische pijn is Reducept de enige Nederlandse applicatie. Een alternatief is het Amerikaanse AppliedVR. De inhoud daarvan is wel anders.
• Reducept is zelfstandig te gebruiken door een patiënt en kan ingezet worden als deel van de behandeling. Het doel van de app is om patiënten met pijn om te leren gaan zonder VR. Toch kent Tilma ook patiënten die één tot twee keer per dag de bril opzetten voor pijnreductie. “Als ik moet kiezen, heb ik liever dat ze VR gebruiken, dat geen bijwerkingen kent, dan dat ze afhankelijk worden van zware pijnmedicatie zoals oxycodon die wel vele bijwerkingen kent.”

Freek Teunen vertelt tijdens Zorg & ICT op 5 november meer over VR-toepassingen in de zorg. Registreer je nu gratis om erbij te zijn.