VR en pijnbestrijding: ervaringen en tips

VR wordt in de zorg steeds vaker ingezet voor pijnbestrijding. Patiënten met chronische klachten visualiseren met virtual reality hoe ze hun pijnprikkels afschieten. En wie een virtuele safari maakt, heeft minder last van een brandwondenbehandeling. Maar hoe werkt het? Ervaringen en tips.

Virtual reality is immersief. Dat is de grote kracht van de techniek. Het 360-gradenbeeld en geluid dompelen je helemaal onder, zodat je even ergens anders bent. Die immersie biedt de zorg kansen op het gebied van care and cure.

Zo gebruikte het Deventer Ziekenhuis VR-brillen op de IC-afdeling tijdens de coronacrisis. Met VR konden medewerkers even ontsnappen aan alle hectiek en ontspanning vinden tijdens een virtuele safari met olifanten. Ook patiënten zijn soms liever ergens anders, bijvoorbeeld wanneer ze een pijnlijke behandeling moeten doorstaan. Op die momenten kan VR zelfs als pijnbestrijder werken. VR-brillen worden daarom steeds vaker ingezet op de spoedeisende hulp, tijdens het prikken voor nierdialyses, bij bevallingen en in brandwondencentra.

Virtual reality in brandwondencentrum

Een virtueel uitstapje tijdens een prik of behandeling vermindert namelijk de pijn. Die positieve ervaring zorgt er weer voor dat de patiënt minder opkijkt tegen een volgende behandeling. Om die redenen zet Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam virtual reality in bij het brandwondencentrum. Die patiënten hebben vaak een lange weg te gaan en soms al de nodige trauma’s opgelopen.

Huidtherapeut Ester Peters werkt nu vier jaar met VR bij dat brandwondencentrum en op de polikliniek plastische chirurgie. Ze merkt duidelijk verschil. Met VR kunnen haar patiënten de behandeling beter en langer aan. Het is niet pijnloos, maar ze blijven wel meer ontspannen liggen. Dat maakt het werk voor Peters ook plezieriger. “Ik wil niemand pijn doen. Tegen een volwassene kun je nog zeggen: even je kiezen op elkaar. Maar sommigen voelen al pijn bij het horen van het woord ‘naald’. Nu worden ze afgeleid en kan ik me richten op mijn werk.” Het resultaat is zo goed dat ze nu kinderen vanaf zes jaar kan behandelen. Iets dat zonder VR niet lukt.

Virtuele safari

Toch kost het soms moeite om patiënten te overtuigen, zo ook een ernstig verbrande man. Hij kwam steeds met lood in de schoenen bij Peters en lag totaal verkrampt op haar tafel. Maar VR kende hij niet en dus wilde hij er niets van weten. Uiteindelijk kon Peters hem overhalen het één keer te proberen. Dankzij een virtuele safari lag hij minder gespannen. “Dat overhalen is soms lastig”, zegt Peters. “Ik moet patiënten overtuigen van de behandeling én die bril. Ik moet echt hun vertrouwen winnen. Zeker bij kinderen krijg ik maar één kans.”

Leeftijd geen belemmering

Mensen die al maanden of soms jaren chronische pijn hebben en daardoor een verminderde kwaliteit van leven ervaren, proberen juist graag iets nieuws. Die mensen zijn zoekende. Ze staan open voor andere, mogelijke oplossingen. Lisanne Tilma, psychosomatisch fysiotherapeut bij Spectrum Leeuwarden, hoeft haar patiënten daarom zelden te overtuigen om VR te proberen. Dat doen ze graag. Ouderen vragen zich soms wel af of het niet te ingewikkeld is, maar dat blijkt geen belemmering. Haar oudste patiënt bij wie zij VR toepaste was 86 jaar.

Voor Timla is VR een interventie en (pijn)educatiemiddel. Met behulp van een VR-bril en de app Reducept leert ze haar patiënten meer over pijn. Hoe ontstaat het, waar komt het vandaan en hoe kun je er invloed op krijgen? In VR kunnen ze dat zien. Patiënten maken met de VR-app namelijk een reis door hun eigen lichaam, onder andere door hun zenuwstelsel. Ze zien de zenuwen en de pijnprikkels en met hun ‘vizier’ kunnen ze die pijnprikkels vervolgens  wegschieten.

VR en pijnbestrijding

Het effect van de virtuele visualisatie is vaak direct voelbaar. “Pijneducatie is in de praktijk meestal een monoloog”, zegt Tilma. “Ik vertel, de patiënt luistert. In Reducept ervaren ze de pijneducatie nu zelf en leren zij daarnaast manieren om grip te krijgen op hun pijnklachten.” Nog een voordeel: “Het is leuk om te doen.”

De app is bij vrijwel alle soorten chronische pijn inzetbaar en voor mensen van elke leeftijd. Het is geen vervanger van de therapie, maar een onderdeel van de behandeling. “Bij sommige mensen werkt het wel beter dan bij andere”, zegt Tima. “Je hebt een bepaald verbeeldingsvermogen nodig.” Iemand moet zich kunnen voorstellen dat het zijn of haar lichaam en pijnprikkels zijn. Wie het enkel als een leuk spelletje ziet, ervaart minder resultaat. Dat is althans haar ervaring.

Acute pijn

VR werkt als pijnbestrijder, omdat het een effect heeft op het emotionele deel van pijn. Pijn is immers niet alleen een fysieke ervaring. Het gevoel ontstaat in de hersenen op het moment dat die ‘gevaar’ ervaren. Dat gebeurt onder andere als iemand een naald in je lichaam steekt of als je een blessure hebt en een bepaalde beweging maakt. Wat je denkt, hoe je je voelt, wat je doet en waar je je aandacht op richt, kan ook ‘gevaar’ oproepen. Negatieve gedachten en gevoelens versterken zo de pijn, terwijl er fysiek niets is veranderd of gebeurd.

Bij acute pijn verlegt VR de aandacht. Omdat de bril iemand volledig onderdompelt en afsluit van zijn daadwerkelijke omgeving, komt de focus automatisch op de VR-content te liggen. Iemand is niet langer in de behandelruimte, maar bijvoorbeeld in een virtueel bos.

Chronische pijn

Bij chronische pijn werkt dit niet. Zodra iemand de bril afzet, is de focus immers weg en komt de pijn terug. Patiënten met chronische klachten kunnen wel leren een positieve invloed uit te oefenen op dat wat ze denken, voelen, doen en waar ze hun aandacht op richten. VR kan daarbij helpen.

Een voorbeeld hiervan is de VR-app Reducept, die Tilma ook gebruikt. Deze app gebruikt bewezen oefeningen die bekend zijn van cognitieve gedragstherapie, mindfulness, EMDR en Acceptance and commitment therapy. De app maakt daar een leerzaam spel van. Omdat patiënten een visualisatie eerst ervaren en zien in VR, kunnen ze de beelden later ook makkelijker oproepen zonder VR-bril.

VR en pijnbestrijding: tips

Een paar punten om rekening mee te houden bij het inzetten van VR als pijnbestrijder:

• Een zorginstelling moet zelf VR-brillen aanschaffen.
• Veel video’s die afleiding bieden, zijn Engelstalig. Het is bovendien even zoeken naar films die boeiend genoeg zijn en net zo lang duren als de behandeling zelf. Volgens Peters vinden volwassenen een safari vaak leuk. Maar sommige kinderen vinden het eng om een (virtuele) lik van een leeuw te krijgen. Jonge patiënten laat ze daarom kijken naar de VR-animatiefilm ‘Crow; the legend’ Zwemmen met dolfijnen is ook populair.
• Geef je patiënten wel of geen controllers tijdens een pijnlijke behandeling? Peters doet dit niet. Dit voorkomt dat ze gaan zappen, de focus verliezen en zich toch bewust worden van de behandeling.
• Sommige mensen worden misselijk of duizelig van VR. Een reis maken door het lichaam zoals bij Reducept, kan in sommige gevallen ook een gevoel geven dat op hoogtevrees lijkt. Vaak neemt dit gevoel af na meerdere keren. Soms niet. Bij een paar patiënten vond Tilma de techniek hierdoor niet passend.
• Voor patiënten met chronische pijn is Reducept de enige Nederlandse applicatie. Een alternatief is het Amerikaanse AppliedVR. De inhoud daarvan is wel anders.
• Reducept kan zelfstandig worden gebruikt door een cliënt, maar het kan ook ingezet worden als deel van de behandeling. “Het uiteindelijke doel is om patiënten met pijn om te leren gaan zonder dat zij de VR-app nodig hebben.” Toch kent Tilma ook patiënten die één à twee keer per dag de bril alsnog opzetten voor pijnreductie. “Als ik moet kiezen heb ik persoonlijk liever dat zij VR gebruiken, dat geen bijwerkingen kent, dan dat zij afhankelijk worden van zware pijnmedicatie zoals Oxycodon.”