Placebo-effect: elk woord telt

Het placebo-effect heeft alles te maken met het scheppen van verwachtingen. Voor zorgprofessional betekent dit dat ze hun woorden zorgvuldig moeten kiezen. Elk woord en elke zin kan effect hebben. 

Een illusionist op een wetenschappelijk symposium? Het lijken onverenigbare grootheden, de wereld van evidence-based onderzoek tegenover die van magie en illusie. Toch dook deze onwaarschijnlijke combinatie op tijdens Dutch Health Week. Op het hoofdpodium van Zorg & ICT vertoonde illusionist Viktor Mids zijn kunsten, terwijl een paar zalen verder professor Andrea Evers diezelfde naam noemde tijdens haar presentatie over het placebo-effect.

Het toepassen van ‘magie’ bij behandelingen kan heel effectief zijn voor het reduceren van angst, vertelde ze.  “Wij doen nu een studie, samen met Viktor Mids. HIj heeft zelf ook veel interesse in de effecten van ‘magie’ op behandelresultaten.”

Stevinpremie

Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit van Leiden, is een autoriteit als het gaat om het placebo-effect. Ze was betrokken bij tal van studies over dit onderwerp. In 2019 kreeg ze de Stevinpremie voor haar onderzoek op dit gebied.

Effectief

Evers praatte op het wetenschappelijk symposium ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van het Prinses Máxima Centrum de deelnemers bij over het placebo-effect bij behandelingen. Met een uitgebreid gedocumenteerde verwijzing naar de literatuur liet ze zien dat op tal van terreinen een placebo-behandeling net zo effectief kan zijn als een ‘echte’ behandeling. Dat kan bijvoorbeeld gelden voor de behandeling van depressie, voor pijnbestrijding en voor ‘sham surgery’ bij knieoperaties.

Het placebo-effect heeft alles te maken met verwachtingen, aldus Evers. Positieve verwachtingen van patiënten en hun omgeving over de uitkomst van een behadeling beïnvloeden ook daadwerkelijk de uitkomst van die behandeling.

Ook voor dieren

“Is het placebo-effect groter bij kinderen dan bij volwassenen?” vroeg Evers aan de zaal vol kinderoncologen en onderzoekers. Opvallend genoeg dachten de meesten dat het effect bij volwassenen groter zou zijn. Evers moest ze corrigeren: “Uit onderzoek blijkt dat het effectiever is bij kinderen, hoewel de verschillen klein zijn.”

Ook dieren zijn gevoelig voor het placebo-effect, toonde Evers aan. In dier-experiomenten kregen twee groepen ratten een pijnbestrijdingsmiddel en een placebo. Ratten die eerst een pijnstiller hadden gekregen en daarna een placebo, vertoonden ook met de placebo-behandeling minder ‘pijngedrag’. Dat heeft alles te maken met conditionering. Want dat is een van de kernelementen van het placebo-mechanisme.

Immuunrespons

Die conditionering kan zelfs effect hebben op de immuunrespons, de zogenoemde ‘farmacologische conditionering’. Evers gaf de toehoorders de wetenschappelijke primeur van nog niet eerder gepubliceerde resultaten van dieronderzoek, in samenwerking met Louis Vermeulen en Chiara Jongerius van Amsterdam UMC, naar placebo-effect bij immunotherapie bij kanker. Dat ziet er veelbelovend uit, vertelde ze. “Er moeten nog meer studies volgen, maar dit kan mogelijk in de toekomst voor jullie heel interessant zijn.”

Een dergelijke geconditioneerde respons was al eerder in dier- en mensstudies aangetoond bij verschillende immuun en endocriene responsen, zoals bijvoorbeeld bij de toediening van cyclosporine of insuline, waarbij conditionering van deze responsen evenzeer effect had.

Verwachtingen

Veel wordt bepaald door de interactie tussen patiënt en zorgverlener. Zo is er veel bewijs dat een meer empathische houding leidt tot betere behandelresultaten. En het placebo-effect heeft alles te maken met het creëren van verwachtingen, legde Evers uit. Dat kan positief, maar ook negatief uitpakken. Zo kunnen verbale suggesties over pijn en bijwerkingen die verschijnselen versterken: het nocebo-effect.

Dat nocebo-effect wordt overigens ook versterkt door negatieve verwachtingen van de behandelresultaten. Behandeltrauma’s uit het verleden, bijwerkingen van chemotherapie, medische behandelingen die door kinderen als zeer stressvol worden ervaren. Allemaal kunnen ze op deze manier de behandelresultaten negatief beïnvloeden.

Zorgverleners moeten zich realiseren dat een enkel woord al het verschil kan uitmaken tussen positieve en negatieve verwachtingen. “Je moet je er als zorgverlener  dus van bewust van zijn dat elke zin die je uitspreekt, elke suggestie impact kan hebben. Hoe je een patiënt instrueert, heeft direct effect op eventuele pijn die die patiënt ervaart.”