FWG Trendrapport: ggz zoekt grenzen in chaos

Maatschappelijke problemen drukken op de ggz. De noodzaak om te veranderen is groot. Het is een periode van chaos waarin de ggz zichzelf opnieuw uitvindt en keuzes moet maken. Dat stelt FWG vast in het op 15 mei 2023 gelanceerde FWG Trendrapport GGZ. 

Volgens FWG spelen er twee grote kwesties in de ggz. Ten eerste de alsmaar groeiende vraag naar psychische zorg. Brede, maatschappelijke problemen ‘landen’ in de ggz, maar dat wil nog niet zeggen dat daar de handschoen zou moeten worden opgepakt, aldus de onderzoekers.

Ten tweede is er een fundamentele discussie gaande over verandering en vernieuwing in de ggz. Een revolutie? Een evolutie? De onderzoekers noemen het een fase van chaos, maar klinken wel hoopvol over het proces: “Een proces waarin dingen een nieuwe betekenis krijgen, waarna een nieuwe harmonie ontstaat.”

Toekomstbestendige ggz-zorg

In deze chaos van personeelstekort, toenemende zorgvraag en fundamentele discussies vindt de ggz-zorg haar grenzen. Om de ggz toekomstbestendig te maken, moet dat ook. Er is behoefte aan heldere grenzen en keuzes. Want, zo staat er in het rapport: “Hoewel er consensus lijkt te zijn over het feit dat de ggz zich primair zou moeten richten op mensen met ernstige psychiatrische problematiek, zien we deze focus in de praktijk van de ggz niet.”

Volgens FWG komt dat doordat het tegennatuurlijk is om groei te begrenzen en te investeren in het collectieve belang en samenwerking. Daarnaast is het financieel aantrekkelijker om lichte zorg te verlenen. Oftewel, het moet haalbaar en aantrekkelijk worden voor ggz-organisaties om zich in te zetten voor de meest kwetsbaren.

Vijf trends in de ggz

Het onderzoeksteam van FWG hoopt met het trendrapport onder andere beleidsmakers en bestuurders te informeren en inspireren om in actie te komen. En dan specifiek op deze vijf trends die invloed hebben op werken in de ggz:

• Schaarste
• Holistische aanpak
• Samenwerking
• Wereldwijde crises
• Digitale zorg

Schaarste dwingt ggz tot keuzes

Het onderzoeksteam, bestaande uit Jael Bootsma, Irene van de Glind en Geertje van de Ven, begint het trendrapport met een ogenschijnlijk simpele vraag: voor wie is de ggz? Maar vanwege de grote personeelsschaarste en groeiende vraag naar geestelijke gezondheidszorg is die vraag niet goed te beantwoorden.

De werkdruk neemt toe, de wachtlijsten groeien, klachten van cliënten verergeren en behandelingen worden complexer. Dat schreeuwt om keuzes maken. Want is de ggz verantwoordelijk voor de mentale gezondheid van Nederland of voor mensen met complexe klachten? Het is aan bestuurders om die keuzes te maken, niet aan de zorgverleners.

Daarnaast constateren de onderzoekers dat er in tijden van personeelstekort verschuivingen plaatsvinden in eisen aan de zorg. Dat zorg van de hoogste kwaliteit niet altijd mogelijk is en opschuift van ‘optimale zorg’ naar ‘noodzakelijke’ zorg. Maar ook dat er ruimte komt voor mbo-instromers, terwijl hbo eigenlijk altijd een harde grens was. Dat vraagt van ggz-organisaties dat zij hun organisatie en zorgverlening anders inrichten.

Omschakelen naar een holistische aanpak

Dat de cliënt centraal moet staan in de ggz is al lang geen nieuw concept meer, maar de nadruk verschuift. Het gaat om de hele mens en niet alleen om de diagnose. In deze holistische benadering van ‘de hele mens’ in plaats van losse radartjes, moeten ggz-medewerkers steeds meer kijken naar persoonlijke omstandigheden, behoeften, et cetera van een cliënt. Het gaat dan ook om verschillen tussen groepen mensen. Mannen versus vrouwen en westerse versus niet-westerse cultuur bijvoorbeeld. Maar ook de impact van discriminatie en stigmatisering weegt mee in de behandeling en begeleiding.

Dit alles is een wezenlijk andere aanpak die verder gaat dan het betrekken van de cliënt bij de behandeling. Dat vraagt uiteraard ook om andere vaardigheden die ggz-medewerkers zich eigen moeten maken, zoals eigenaarschap nemen, omgaan met naasten en culturele sensitiviteit.

Rol van ervaringsdeskundige

Binnen de holistische aanpak moet ook de ervaringsdeskundige beter verankerd raken. Want er is nog te veel onduidelijkheid over de invulling van de rol, hoe ggz-medewerkers en de ervaringsdeskundigen samen kunnen werken en hoe ggz-organisaties de ervaringsdeskundigen kunnen ondersteunen.

Tegelijkertijd constateren de onderzoekers dat de ervaringskennis van deze deskundigen wel steeds vaker op waarde wordt geschat. Het is dus vooral een positioneringsvraagstuk. Of ervaringskennis van toegevoegde waarde is, is allang geen vraag meer.

Samenwerken of tegenwerken?

Zo’n holistische aanpak helpt ook bij het inzicht dat psychische problemen in de meeste gevallen samenhangen met andere problemen. Denk aan schulden en eenzaamheid. Alleen het oplossen van mentale problemen, schiet dan niet op en kán vaak niet eens. Samenwerken is dus goed voor de cliënt en de overheid en zorgverzekeraars sturen er zelfs op. Tegelijkertijd blijkt samenwerken in de praktijk ontzettend lastig.

Lastig, want, zo schrijven de onderzoekers: “De huidige manier van bekostigen werkt de samenwerking die nodig is ook nog geregeld tegen. Het is ingewikkeld om de cliënt werkelijk centraal te zetten en met diegene mee te bewegen als de bekostiging niet dynamisch is.” De bekostiging correspondeert ook niet met de wens om, zeker bij complexe gevallen, een beweging te maken van ketenzorg naar netwerkzorg.

Allerlei partijen moeten met elkaar leren schipperen: ziekenhuiszorg, ggz, gehandicaptenzorg, ouderenzorg en ook ggz-organisaties onderling. Het collectief belang moet voorrang krijgen op organisatiebelang. Dat betekent wat voor de keuzes die worden gemaakt in directiekamers, maar ook voor ggz-medewerkers. In hun takenpakket komen er bijvoorbeeld overleggen bij, met multidisciplinaire zorgteams en andere partijen als het UWV, gemeenten en reclassering.

Wereldwijde crises zijn persoonlijk

Klimaatverandering, pandemieën en vluchtelingenproblematiek zijn wereldwijde problemen die ook impact hebben op de ggz-zorg. Aan de ene kant moet de ggz zich voorbereiden op goede zorg kunnen leveren tijdens bijvoorbeeld extreme weersomstandigheden als hittegolven, overstromingen en natuurbranden. Aan de andere kant hebben de wereldwijde crises invloed op de mentale gezondheid van mensen, denk aan oorlogstrauma’s en klimaatstress.

Duurzaamheid in ggz

Ook duurzaamheid in de ggz kent veel invalshoeken. Denk aan de noodzaak om energie te besparen vanwege het klimaat en de energiecrisis, zorgmedewerkers die een duurzamere houding van werkgevers vragen en het meewegen van de milieu-impact van medicatie. Vergroening is alleen mogelijk als ook de werkprocessen en wet- en regelgeving verduurzamen.

Sterker nog, de behandeling zelf zal vergroenen. Het gaat namelijk niet alleen om de klimaatimpact van de ggz, maar de natuur kan ook een rol spelen in de behandeling zelf. Omdat er meer aandacht is voor leefstijl, is er ook meer aandacht voor beweging en activiteiten in de natuur.

Digitale zorg in de ggz

Digitalisering van de zorg móet om cliënten zo goed mogelijk te helpen en om de zorg toegankelijk te houden. Het digitale behandelaanbod wordt steeds groter, van zelftesten tot online cursussen, van online consults zoals de Digitale Poli van GGZ Oost Brabant tot online communities, van VR-brillen tot robots. Technologische ontwikkelingen helpen cliënt en behandelaar. En dat is misschien af en toe even wennen.

Ggz-medewerkers zullen zich steeds meer digitale vaardigheden eigen moeten maken. Hoe ziet een goed online consult eruit? Hoe interpreteer je data uit een app? De onderzoekers van FWG noemen vooral een groot aantal initiatieven, maar uit het rapport blijkt nog weinig samenhang. Ook daar is dus samenwerking nodig.

Inmddels is de Wet elektronische gegevensuitwisseling in de zorg (Wegiz) door de Eerste Kamer. Dit maakt het voor zorgorganisaties mogelijk om gegevens veilig en gemakkelijk te kunnen delen. Veiligheid en privacy zijn de belangrijke thema’s.

Downloaden FWG Trendrapport GGZ

‘Op het tweede gezicht: een blik op ontwikkelingen in de ggz’ is een toegankelijk rapport met trendbeschrijvingen en praktijkvoorbeelden. Daarnaast laat het zien hoe de trends invloed hebben op werken in de ggz. Vanaf 22 mei 2023 kun je het boekje kosteloos aanvragen of downloaden op de site van FWG.