Healthy Cities laten zich niet afschrikken door kritiek

Health and well-being for all. Onder dit motto verzamelden zich in Utrecht ruim vijfhonderd bestuurlijke vertegenwoordigers van Healthy Cities. Dit aan de WHO-gelieerde initiatief bestaat 35 jaar. Dat wordt gevierd in de Domstad. Maar wel met gepaste reserve. Want klimaatverandering en ‘perma-crisis’ bedreigen de gezondheid van stedelingen. En de inclusieve boodschap is krachtvoer geworden voor complotdenkers.  

Stonden er in 1988 elf steden aan de wieg van het Healthy Cities Network, over de jaren is het initiatief gegroeid naar 1.400 deelnemers in 35 landen, samen goed voor 170 miljoen inwoners.

Volgens de eigen website is het Healthy Cities Network een ‘crucial platform voor de wereldwijde verbetering van gezondheid, welzijn en eerlijke, duurzame ontwikkeling’. Met dit doel voor ogen heeft het netwerk vernieuwende instrumenten ontwikkeld die de gezondheid van miljoenen stedelingen hebben verbeterd.

Het jarige netwerk mag dan hoog opgeven van eigen verdiensten, er zijn genoeg cijfers die stof tot nadenken geven. Zo kan volgens hoogleraar Mark Nieuwenhuijsen, werkzaam bij het Instituto de Salud Global de Barcelona (ISGlobal), zo’n 4 procent van de zomers sterfte in steden worden toegeschreven aan opwarming van de stedelijke leefomgeving.

Slechte luchtkwaliteit

Voor de duizend Europese steden die Nieuwenhuijsen onderzocht gaat het dan om 200.000 inwoners. De cijfers rond vroegtijdige sterfte door slechte luchtkwaliteit zijn zo mogelijk nog schokkender. Wereldwijd overlijden jaarlijks zeven miljoen mensen als gevolg van luchtvervuiling. Om over de maatschappelijke ziektelast als gevolg van longaandoeningen nog maar te zwijgen.

Cijfers als deze kregen in Utrecht een persoonlijke gezicht in het verhaal van Rosamund Adoo-Kissi-Debrah van de Ella Roberta Family Foundation. De Londense verloor in 2013 haar negenjarige dochter Ella Roberta aan astma die direct samenhing met de slechte luchtkwaliteit in haar buurt. “Een half miljoen kinderen overlijdt ieder jaar”, aldus Adoo-Kissi-Debrah. “We kennen de oorzaak, maar toch gebeurt er niks.”

Heart of health

Gaststad Utrecht greep de verjaardag van het Healthy Cities-netwerk aan om te laten zien dat het anders kan. Als zelfbenoemd Heart of Health heeft de stad de ambitie om de gezondste regio ter wereld te worden. Daar zag het vijfentwintig jaar geleden niet naar uit. Het centrum was sociaal verloederd en mede dankzij een achtbaans snelweg in het hart van de stad volledig door de auto gedomineerd. Het stationsgebied was de vaste pleisterplaats van honderden verslaafden.

Groen en bomen

“Ik heb in Utrecht heel wat ingeslagen autoruiten achter gelaten”, memoreerde demissionair minister Ernst Kuipers van Volksgezondheid de domstedelijke crisisjaren. “Loop nu eens rond. Er is groen, er zijn bomen en het water in de singel is terug. Mijn zoon heeft als lid van de plaatselijke roeivereniging zelfs als één van de eersten een rondje mogen varen.”

15-minuten stad

“We krijgen alleen gezonde steden als we van de gebaande paden afwijken”, verklapte burgemeester Sharon Dijksma het geheim achter Utrechts wedergeboorte als Healthy City. Een belangrijke gids voor steden met gezonde ambities is de Frans-Colombiaanse stedenbouwkundige Carlos Moreno, die als hoogleraar verbonden is aan de Sorbonne Universiteit in Parijs.

Daar verwierf hij bekendheid met het concept van de 15-minuten stad. Kort gezegd komt dit concept er op neer dat steden zo opgezet moeten zijn dat inwoners op loop- c.q. fietsafstand toegang hebben tot essentiële voorzieningen als woning, werk, winkels, onderwijs, vertier en gezondheidsondersteuning. Nadat burgemeester Anne Hidalgo Moreno’s denkbeelden gebruikte als blauwdruk voor een groene metamorfose van Parijs, kreeg de 15-minutenstad internationaal tractie. Moreno’s ideeën worden nu toegepast van Shanghai tot Seattle en van Cagliari tot Utrecht.

Complotdenkers kapen concept

Zijn internationale faam heeft Moreno onbedoeld ook tot boeman gemaakt in een onwaarschijnlijke samenzweringstheorie. Volgens complotdenkers is de 15-minuten stad een totalitair concept dat bedoeld is om vrijheidslievende burgers van hun auto te beroven en op te sluiten in autoloze getto’s waar ze continu gemonitord worden. Vanzelfsprekend spelen ook heimelijke krachten als het World Economic Forum hierin ook een rol. Wie denkt dat alleen verstokte samenzweringsadepten in dit konijnenhol vallen, heeft het mis. Onlangs schaarde de Engelse minister voor Transport zich publiekelijk achter de theorie.

Klimaatcatastrofe

Hoewel aan de lopende band beschuldigd en bedreigd laat Moreno zich niet afschrikken. Met de klimaatcrisis in de hoogste versnelling is de 15-minuten stad wat hem betreft relevanter dan ooit. “We verkeren in een catastrofale situatie”, waarschuwde hij in Utrecht. “De opwarming van de aarde gaat naar de drie graden, dubbel zoveel als bij het klimaatakkoord van Parijs is afgesproken.”

Aangezien driekwart van de wereldbevolking in steden woont, zijn die volgens Moreno de sleutel tot een oplossing. Het probleem is alleen dat de huidige grondprincipes veelal haaks staan op een gezonde, duurzame en inclusieve leefomgeving. In tal van steden zijn functies als wonen, werken en recreëren opgeknipt en ruimtelijk gespreid met talloze vervoersbewegingen als gevolg. Moreno: “We zitten gevangen in de erfenis van Le Corbusier. Die vond dat een succesvolle stad snel beweegt. Dan heb je dus het over een autostad.”

Revolutie van nabijheid

Vooral het idee dat de overheid de auto van de burger wil afpakken, wordt hoog opgespeeld door complotdenkers. “Voor veel mensen staat de auto gelijk aan vrijheid”, weet Moreno. “Het is als een verslaving. Om die aan te pakken, zullen we ons echt moeten gaan richten op een verandering in het denken van mensen.”
Moreno neemt alvast een voorschot door een belangrijk misverstand rond de 15-minuten stad uit de weg te ruimen. “De vijftien minuten stad is geen label of keurmerk. Er hoort ook geen afvinklijstje bij.”

Sterker nog: de 15-minuten stad is niet per se een 15-minuten stad. Al naar gelang de lokale omstandigheden kan het een 10-minuten stad zijn of een 20-minuten stad. “In de kern draait het om de nabijheid van essentiële functies en voorzieningen”, legt Moreno uit. “Daarom spreek ik van een revolution of proximities. Omdat steden geografisch, sociaal, economisch, cultureel of religieus een eigen karakter hebben, kan dat overal anders zijn.”

Polarisatie bedreigt leefomgeving

Er schuilt een zekere ironie in Moreno’s woorden. Met zijn pleidooi voor stedelijke eigenheid en zijn nadruk op het autonoom functioneren van stedelijke gebieden, keert Moreno zich tegen dezelfde globaliseringstendens die veel complotdenkers tegen de borst stuit. Of ze gevoelig zijn voor dit argument valt te bezien. Wil het idee van Healthy Cities landen, dan moeten betrokken beleidsmakers harder werken aan draagvlak, vindt CEO Katja Iversen van het Museum for the United Nations.

“De wereld staat op een kantelpunt”, aldus Iversen in Utrecht. “We moeten zowel systemen aanpassen als individueel gedrag veranderen. Dat gaat niet snel genoeg. Individuele handelingsmogelijkheid is in dit verband van groot belang. Agency matters. Het gevoel niet gehoord te worden kan leiden tot onverschilligheid, apathie en agressie. De huidige polarisatie tast de lijm van onze samenleving aan. Het gevoel erbij te horen is de basis van welbevinden en gezondheid. We moeten de menselijke connectie terug vinden, niet alleen met mensen die op ons lijken, maar met het ‘wereldwijde wij’.”

Popcultuur heeft impact

Om een gezamenlijke ervaring te creëren zoekt het Museum for the United Nations nadrukkelijk samenwerking met artiesten, kunstenaars en bedrijven, van Disney tot Ikea en Spotify. “We moeten de verbinding met populaire cultuur zoeken”, adviseert Iversen de honderden bestuurders, beleidsmakers en ambtenaren in Utrecht. “Dat heeft meer impact dan politieke debatten. Dus zoek lokaal die festivals, exposities en evenementen op.”

In haar presentatie over positieve gezondheid drong ook Machteld Huber aan op verbinding. “Vraag mensen wat ze willen. Zo doen we dat ook met positieve gezondheid. Als je vraagt, krijg je vanzelf participatie.” “Luisteren is noodzakelijk, maar niet voldoende”,  aldus Kira Fortune van de WHO Regional Office for Europe in haar betoog. “Geef mensen de macht om beslissingen te nemen.

Slotverklaring

De driedaagse conferentie in de Jaarbeurs in Utrecht werd afgesloten met een gezamenlijke verklaring met daarin twaalf actiepunten voor een duurzame, toekomstbestendige stedelijke leefomgeving. Fortune: “De actiepunten, die gebaseerd zijn op eerdere successen en best practices, helpen steden om stappen te zetten naar netto nul emissie, duurzame werkgelegenheid voor jongeren en stevige inclusieve gemeenschappen.”

“