‘Ongezonde keuzes zijn geen onvervreemdbaar recht’

Hebben burgers het recht om ongezonde keuzes te maken ongeacht de financiële en maatschappelijke consequenties? Nee, stelt jurist Bob van der Kamp. Hij pleit voor ‘een stukje moeten’ in de vorm van een algemene zorgvuldigheidsnorm voor gezondheid. Een dergelijke norm kan in zijn ogen preventie effectiever maken en bijdragen aan herstel van het solidariteitsbeginsel.

“We vinden het in Nederland oneerlijk en amoreel om zelf op te draaien voor de kosten van ongezond gedrag”, constateert  Bob van der Kamp in een lezing tijdens de recente Week van de Arts en Leefstijl. “Vaak wordt dit argument in absolute termen vervat over onvervreemdbare mensenrechten. Het is de vraag of we die stelling in de huidige context stelling moeten willen verdedigen.”

Druk op stelsel

Van der Kamp wijst in dit verband op groeiende zorgvraag en vergrijzing bij beperkte financiële middelen. “De druk op stelsel maakt dat we breder moeten nadenken over preventie, leefstijl en vroegdiagnostiek. Een gezonde leefstijl kan bijdragen aan het terugdringen van de zorgvraag op termijn. De vraag is of het recht kan bijdragen met een stukje moeten.”

Dwangmaatregelen rond gezondheid

‘Dwang’ is in de Nederlandse verzorgingsstaat een vies woord, weet Van der Kamp. Door de corona-epidemie is de discussie over dwangmaatregelen rond gezondheid is verder op scherp komen te staan. Dat heeft de overheid voor een deel aan zichzelf te danken, denkt Van der Kamp. “Sinds de jaren tachtig is er veel gezegd over zelfbeschikking. Dat is op een vrij eenzijdige manier uitgelegd. Is de balans niet doorgeslagen? De mondige patiënt van nu mag zelf beschikken, eigen keuzes maken en autonoom zijn zonder na te denken over consequenties.”

Zorgvuldigheidsnorm

In reactie hierop pleit Van der Kamp voor ‘een algemene zorgvuldigheidsnorm voor gezondheid’. Hierin is vastgelegd wat maatschappelijk betamelijk en zorgvuldig optreden jegens elkaar behelst. “Er is een veelheid van algemene zorgvuldigheidsnormen. Denk aan goed werkgeverschap of de normen voor professioneel zorgverlenerschap, dus waarom geen algemene zorgvuldigheidsnorm voor de burger?”

Juridische aanknopingspunten

Ook zonder een dergelijke nieuwe norm kent het recht volgens Van der Kamp voldoende aanknopingspunten om minder vrijblijvend met preventie en leefstijlgeneeskunde om te gaan. “Het recht kent al voorbeelden van inperking van keuzevrijheid. Artikel 22 van de Grondwet verplicht de overheid werk te maken van gezondheid en preventie. Volksgezondheid mag als beperking van bewegingsvrijheid en persoonlijke levenssfeer ingeroepen indien er sprake is van het voorkomen van ziekte en ongevallen of het verschaffen van zorg aan zieken en gewonden. Deze beperkingsgronden bieden de mogelijkheid om ongezond gedrag te reguleren.”

Eigen schuld

Ook het gedrag van burger tegenover zorgverleners is deels als duidelijk juridisch ingekaderd. “Het recht zegt ook nu al dat er altijd plek is voor eigen schuld. In de Wet op de Geneeskundige Behandelovereenkomst (WGBO) bijvoorbeeld is de norm opgenomen dat de patiënt de arts altijd goed moet informeren en afspraken moet nakomen. Als je je niet aan die verplichtingen houdt, dan moet je niet achteraf klagen.”

Dwang vanzelfsprekend

Van der Kamp wijst er daarnaast op dat de gemiddelde burger in situaties die “verder van ons bed staan” dwang vaak volstrekt vanzelfsprekend vindt. “Dwangvoeding bij hongerstaking of anorexia, of in de verslavingszorg, maar ook chemische castratie, dat zijn allemaal vormen van dwang die toegepast kunnen worden in specifieke situaties. Maar ook bij zoiets als openbare dronkenschap kun je door de politie worden aangesproken.”

Tanden poetsen

Net zo veelzeggend -als het op gezondheid aankomt- is volgens Van der Kamp de omgang met kinderen. “Als het om onze eigen kinderen gaat, dan vinden we dat er wel degelijke een verplichting is om gezond te eten, tanden te poetsen en niet te lang op de computer te zitten. In de privésfeer wordt dat desnoods gesanctioneerd.”

Nooit meer roken

Van der Kamps uitleg weerspiegelt zijn pragmatische kijk op het recht. “Het recht is niet meer dan set van regels die het intermenselijke gedrag regelt en ordent. Het kan dus ook van toepassing zijn op ongezond gedrag.”

Hoe actueel Van der Kamps betoog is leren recente plannen in Nieuw-Zeeland om het roken te beteugelen. De regering heeft een wet in de maak die het inwoners die nu veertien jaar en jonger zijn moet verbieden ooit nog sigaretten te kopen.

Bob van der Kamp is advocaat gezondheidsrecht bij Lexsigma. Daarnaast is hij onder meer bestuurslid van de Vereniging Arts en Leefstijl en bestuurder van Coöperatie Medisch Specialistische Bedrijf St Jansgasthuis in Weert.

Alle lezingen die zijn gehouden tijdens de Week van de Arts en Leefstijl kunnen tot en met 27 december worden teruggekeken.  Dit kost 59 euro voor voor niet-leden en 41,30 voor leden van Vereniging Arts en Leefstijl. Schrijf je hier in. 

Interviews met sprekers op Dutch Health Hub

• Mischa Selis: onnatuurlijke leefstijl belast mens en zorg
• Thea Sijbesma: ‘Maak leefstijlgeneeskunde financieel aantrekkelijk’
• Joep Verbugt: ‘Aandacht voor mentaal welbevinden is hard nodig’
• Lucien Engelen: ‘Digitalisering geeft patiënt grip op leefstijl’