Ethicus Alistair Niemeijer: ‘Zorgtechnologie is niet goed óf fout’

Ethicus Alistair Niemeijer is zelf grootgebruiker van zorgtechnologie. Hij ziet dus zeker de meerwaarde, maar over zorgtechnologie en ethiek verdient  volgens hem meer aandacht.

Alistair Niemeijer is universitair docent en onderzoeker Zorgethiek en Beleid aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Hij neemt deel aan de reeks Techtalks van Vilans over zorgtechnologie en ethiek. Daarin komen onderwerpen aan bod als eenzaamheid en intimiteit en domotica. De derde Techtalk heeft als thema ‘Kunnen machines beslissen over onze gezondheid‘.

Niemeijer: “Als ik vertel dat ik als ethicus gespecialiseerd ben in technologie in de zorg, denken mensen altijd: die zal vast heel kritisch zijn. Dat klopt, maar tegelijkertijd ben ik een grootgebruiker van zorgtechnologie. Ik heb een meervoudig gehandicapte zoon. In zijn kamer staat een camera om hem ‘s nachts in de gaten te houden en onder zijn matras ligt een sensormat.”

Niet zwart-wit

Wat Niemeijer daarmee wil zeggen: zorgtechnologie is niet a priori goed of slecht. Dat zwart-witdenken ziet hij overigens wel in de maatschappij. “Aan de ene kant is er een groep die zorgtechnologie als dé manier ziet om de veiligheid en zelfstandigheid van mensen te vergroten en het groeiende personeelstekort op te lossen. Anderzijds zijn er mensen die zorgtechnologie vooral kil en onpersoonlijk vinden. De inzet ervan zou leiden tot minder contacten en vereenzaming.”

“Maar dat is niet altijd zo. Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat digitale zorg juist vaak tot intensivering van contacten leidt. Dat geldt zeker in de wijkverpleging. Er ontstaat een andersoortig, maar wel regelmatiger contact tussen de zorgverlener en de cliënt.”

Onderliggende waarden

Waar het bij de inzet van zorgtechnologie om draait, zijn de onderliggende waarden. Die moeten volgens Niemeijer onderzocht worden. Dat kan met vragen als ‘waarom willen we deze technologie inzetten?’ ‘Wat beogen we er precies mee?’ ‘Voor wie is dat belangrijk?’ ‘En bereiken we er ook mee wat we willen bereiken?’

Tijdens zijn promotie onderzocht Niemeijer toezichthoudende vormen van domotica in de langdurige zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking.  Hij zag toen keer op keer dat deze vragen niet werden gesteld.

Automatisch doorspoelen

Waarom die onderliggende waarden vaak niet worden onderzocht? “De overheid zet vol in op technologische oplossingen. Daardoor hebben zorgorganisaties soms angst de boot te missen. Ze hebben het idee dat ze móéten moderniseren. Dus schaffen ze bijvoorbeeld wc’s aan die automatisch doorspoelen. Die zijn immers zuiniger en beter voor het milieu. En volgens de ontwikkelaar wordt het leven van mensen gemakkelijker als ze niet meer op een knop hoeven te drukken.”

“Maar dan is er ineens een verpleeghuisbewoner die het systeem niet begrijpt. Of bij wie de wc al gaat spoelen terwijl hij nog niet is opgestaan. De bewoner wordt nat en het personeel moet extra zorg komen geven. Het kosteneffectieve en gemaks-argument gelden dan ineens niet meer. Technologie veronderstelt vaak een ideale gebruiker. En dat is doorgaans niet iemand die zorgbehoevend is.”

Geen bewaker

Nog een voorbeeld: “Het management van een zorginstelling deelde mee dat medewerkers in de nachtdienst geen rondes meer hoefden te lopen. Er was namelijk domotica aangeschaft waarmee zij digitale nachtrondes konden doen via cameratoezicht. De medewerkers vonden dat niets. Ze zeiden: ‘Ik ben geen bewaker, ik wil de mensen gewoon in de ogen kunnen kijken.’ Dan heb je als management dure apparatuur aangeschaft die niet op een effectieve manier gebruikt wordt, omdat je van tevoren niet hebt onderzocht wat de meerwaarde is en voor wie precies.”

Vallende bewoner

Hoe je dan wél te werk kunt gaan als je overweegt technologie in te zetten? Ook dat illustreert Niemeijer met een voorbeeld: “Stel: er is een bewoner die ’s nachts altijd uit bed stapt om naar de wc te gaan en dan regelmatig valt. Zijn familie vraagt om een camera in de  kamer, zodat het eerder wordt opgemerkt als de man op de grond ligt. De veiligheid van de bewoner is een argument om de camera te plaatsten. Maar er is ook een argument om dat niet te doen. Een camera is immers een vorm van vrijheidsbeperking, die een bedreiging kan zijn voor de privacy en intimiteit van cliënten en bewoners.”

Veiligheid of waardigheid

In zo’n geval is het volgens Niemeijer tijd voor een multidisciplinair beraad over de criteria van de Multidisciplinaire Richtlijn Dwang en Drang: proportionaliteit, subsidiariteit en doeltreffendheid. Oftewel: staat de interventie in verhouding tot het doel dat we willen bereiken? Is dit de beste manier om het doel te bereiken of zijn er nog andere manieren? En bereiken we met deze interventie wat we willen bereiken?

“Daarnaast moet je met de familie en voor zover dat gaat met de bewoner zelf praten over de vraag welke onderliggende waarde belangrijker is: veiligheid of waardigheid. Als dat laatste belangrijker wordt gevonden, is de consequentie dat de bewoner af en toe valt. Maar hij heeft dan wel meer zeggenschap over zijn eigen leven.”

Camera voor zoontje

“We vinden het heel moeilijk dit soort ethische gesprekken met elkaar te hebben, want we zijn geneigd vooral naar de praktische kant te kijken. Als het erop aankomt, doe ik dat zelf ook. Toen mijn zoontje in het ziekenhuis lag, heb ik gevraagd om een camera voor de nacht, zodat de verpleegkundigen hem extra in de gaten konden houden. Terwijl ik wist dat camera’s geen extra veiligheid bieden boven de uitluistersystemen op zo’n afdeling. Zodra gevoel meespeelt, dreigt de ratio te verdwijnen.”

Tragiek en kwetsbaarheid

“Technologische ontwikkeling impliceert een continue drang naar verbetering”, besluit Niemeijer. “Er zit een enorme belofte in, namelijk dat het leven steeds leuker, gemakkelijker en veiliger wordt. Dat is een gevaarlijke belofte, want hij rijmt niet met wat het leven in essentie is. Dat is niet altijd leuk, laat staan maakbaar. Elk leven bevat tragiek en kwetsbaarheid. Misschien is dat ook juist wat het leven glans geeft.”