AI in de zorg: antwoord op vragen

AI of kunstmatige intelligentie is een hot topic in de zorg. De ontwikkelingen volgen elkaar razendsnel op. Dutch Health Hub schetst de huidige staat van AI in de zorg en geeft antwoord op de belangrijkste vragen over kunstmatige intelligentie in de gezondheidszorg. 

Wat is AI en hoe werkt het?

AI staat voor Artificial Intelligence, of in goed Nederlands: kunstmatige intelligentie. Het is een computerwetenschap die zicht bezighoudt met het maken van slimme systemen die kunnen leren, redeneren, problemen oplossen en beslissingen nemen zoals mensen dat doen.

AI is nog volop in ontwikkeling, maar er is nu al van alles mogelijk, zoals: 

• Spraakherkenning, zoals automatische transcriptie of spraakbediening. 
• Diagnose. Denk hierbij aan het analyseren van röntgenfoto’s met een enorme snelheid.
• Machine Learning, waarbij algoritmen zelfstandig leren van data en zo slimmer worden.
• Robotica, denk aan operatierobots en knuffelrobots. Maar ook aan robots in de langdurige zorg.
• Large Language Models, een vorm van AI die getraind is om menselijke taal te begrijpen en creëren. Zoals het inmiddels welbekende ChatGPT. 

AI werkt op basis van algoritmen en modellen die zijn ontworpen om bepaalde taken uit te voeren. Om zo’n AI-model te maken, is er een grote hoeveelheid data nodig. Op basis daarvan wordt een AI-model ‘getraind’. Daarbij worden bestaande gegevens gebruikt om het AI-model zo aan te passen dat het steeds betere voorspellingen kan doen op basis van nieuwe gegevens. Zodra de makers tevreden zijn over het AI-model, is het inzetbaar in specifieke software en systemen. Maar dan is het nog niet klaar. AI-modellen worden continu geoptimaliseerd. 

Wat kan robotisering voor de zorg betekenen?

Nog even inzoomen op robotica. Robotisering in de zorg betekent dat er voor bepaalde taken robots ingezet worden. Robots ondersteunen zo zowel de zorgverlener als de patiënt. Denk bijvoorbeeld aan operatierobots, maar ook aan robots die medicijnen toedienen, patiënten verplaatsen van een rolstoel naar het bed of mensen simpelweg gezelschap houden. 

De belofte van robotisering in de zorg is dat het personeelstekort wordt ingedamd en de kwaliteit van zorg verbetert. Er wordt momenteel volop geëxperimenteerd met de inzet van robots in de zorg. Een aantal voorbeelden: 

• Philadelphia Zorg ontwikkelt robots met eindgebruiker.
• GGZ Oost Brabant geeft robot arbeidscontract
• Digital Health in gehandicaptenzorg: een snufje zelfstandigheid

Wat kan AI betekenen in de ouderenzorg? 

De  ouderenzorg beschouwt AI steeds vaker als een kans om de uitdagingen rondom de vergrijzende samenleving aan te pakken. Minister Helder sprak tijdens Dutch Health Week 2023 op Zorg & ict over de kansen voor AI in de ouderenzorg.

ActiZ en Vilans kwamen in november 2023 met een whitepaper met kansen, uitdagingen en verhalen uit de praktijk.

• Lees het verhaal: AI in de ouderenzorg; tien aanbevelingen

Maakt AI zorgverleners overbodig? 

Dat is niet waarschijnlijk. Waarschijnlijker is dat AI zorgverleners helpt hun werk efficiënter en effectiever te doen. Denk bijvoorbeeld aan routinetaken automatiseren, helpen om snellere diagnoses te stellen en gepersonaliseerde behandelplannen opstellen. AI automatiseert taken zodat de zorgverlener meer tijd heeft om persoonlijke zorg te geven. De verwachting is dat hiermee de kwaliteit van zorg verbetert. Maar, zoals Pieter Jeekel van de Nederlandse AI coalitie benadrukt, Artificial Intelligence blijft mensenwerk.

Ook met ver ontwikkelde AI-toepassingen blijft de zorgverlener onmisbaar. AI kan de menselijke connectie en persoonlijke zorg niet vervangen. Daarnaast is de zorg vaak complex, waardoor algemeenheden niet zonder meer van toepassing zijn op een patiënt of cliënt. Kunstmatige intelligentie helpt dan bij het stellen van de diagnose, maar de medische expertise en het klinische oordeel van de zorgverlener blijft hard nodig. 

Zijn er voorbeelden van AI in de zorg?

AI wordt nu al op verschillende manieren gebruikt in de zorg en heeft nog veel meer potentie. Enkele voorbeelden: 

• Diagnose: AI kan helpen diagnoses te stellen door medische informatie te analyseren, bijvoorbeeld bij radiologie. Een voorbeeld is het IMAGIO-project.
• Preventie: door medische gegevens te analyseren, kan AI patiënten helpen hun gezondheid in de gaten te houden en te verbeteren. Ziekten zijn zo te voorkomen.  Een voorbeeld is clear.bio.
• Zelfstandigheid patiënt: met slimme AI-toepassingen kunnen patiënten zelf meer invloed uitoefenen op hun gezondheid en behandeling. 
• Kostenbesparing: door bepaalde taken te automatiseren kunnen de zorgkosten omlaag. 
• Roosteren. AI blijkt een uitstekend hulpmiddelen om doeltreffender te roosteren in de langdurige zorg.
• Capaciteitsplanning.  AI maakt planning op de spoedeisende hulp mogelijk.

Kan AI ziektes voorspellen? 

AI kan enorme hoeveelheden data analyseren en daarin patronen ontdekken, ook medische gegevens. Op basis van bepaalde risicofactoren kan AI dus ziektes voorspellen. Dit is al mogelijk bij diabetes type 2, hartziekten en kanker. Let wel: kunstmatige intelligentie voorspelt het risico op de ziekte, het is dus niet een gegeven dat de patiënt de ziekte krijgt.

Wat AI bijvoorbeeld wel kan, is het risico op infecties na een operatie voorspellen. Dankzij kunstmatige intelligentie kan de Amsterdamse health-tech startup Healthplus.ai per patiënt vrijwel direct na de ingreep daarvan een nauwkeurige indicatie geven. 

Wat zijn de voordelen van AI in de zorg?

De grootste voordelen van AI in de zorg zijn kostenbesparing en betere kwaliteit van zorg. AI maakt een efficiëntieslag mogelijk, wat de kosten omlaag kan brengen.  Door het automatiseren van bepaalde taken hebben zorgverleners meer tijd voor hun patiënten. En door in te zetten op preventie zijn in een later stadium kosten te besparen.

Daarnaast kan kunstmatige intelligentie helpen betere behandelingen te ontwikkelen door grote complexe datasets te analyseren en inzichten te geven. Hierdoor kunnen bijvoorbeeld ook medicijnen sneller ontwikkeld worden. Op individueel niveau kan AI rekening houden met medische informatie van een patiënt om zo een gepersonaliseerd behandelplan op te stellen. Ook verbetert de kwaliteit van zorg door patiënten beter te monitoren via AI-toepassingen, bijvoorbeeld met sensoren en gegevensanalyses.

Wat zijn de risico’s van AI in de zorg?

De grootste risico’s van AI in de zorg zijn op het moment betrouwbaarheid en privacy. AI is volop in ontwikkeling en er zitten fouten in. Een zorgverlener kan niet blind vertrouwen op AI. Dat kan leiden tot foutieve diagnoses en verkeerde behandelplannen. 

AI kan persoonlijke gegevens verzamelen van patiënten. De vraag is of hierbij de privacy goed gewaarborgd is. Hoe worden de persoonsgegevens van patiënten verwerkt? Dat raakt ook meteen het thema beveiliging. De patiëntgegevens moeten veilig worden opgeslagen en beschermd. 

Een ander risico van AI in de zorg is bias. Dat betekent dat AI bevooroordeeld kan zijn doordat het algoritme getraind is op een beperkte, bevooroordeelde dataset. Hierdoor kan er ongelijke behandeling van bepaalde groepen mensen ontstaan. 

Om artificial mensgericht te maken en te houden, heeft de AI Coalitie het manifest Mensgerichte Artificiële intelligentie gepubliceerd. Daarin is geformuleerd hoe de publieke waarden, grondrechten en democratische vrijheden te borgen zijn. De Europese AI act moet wettelijke kaders gaan bieden. Het Europees Parlement heeft inmiddels de laatste versie van de AI Act aangenomen. De verwachting is dat de AI Act in 2026 ingaat.

Wat is de toekomst van AI in de zorg?

Hoewel AI in de zorg echt nog in de kinderschoenen staat, is de belofte groot. Er komen steeds meer AI-toepassingen op de markt. Er zijn eindeloos veel start-ups en pilots die de mogelijkheden en grenzen van kunstmatige intelligentie in de gezondheidszorg opzoeken. Zorgprofessionals zien nog niet altijd de impact.

Diagnose, behandeling, medicijnontwikkeling, preventie… de mogelijkheden lijken eindeloos. Maar om echt op grote schaal het verschil te maken, zijn er nog wel wat obstakels te overwinnen. 

Wat zijn de grootste uitdagingen voor AI in de zorg?

Een bottleneck kan ook de beschikbaarheid van data zijn. Om goede algoritmen te ontwikkelen, zijn grote hoeveelheden kwalitatief hoogwaardige data nodig. En die zijn in Nederland lang niet altijd beschikbaar. Data delen kan AI in de zorg in beweging brengen.

Weerstand met betrekking tot AI in de zorg heeft veelal te maken met vertrouwen. Vertrouwen in de technologie, in de kwaliteit, in de beveiliging, enzovoorts. Op alle eerder genoemde risico’s zijn vooralsnog geen sluitende antwoorden. Er zijn vooral nog veel vragen. Is de privacy van de patiënt gewaarborgd? Wie is eigenaar van de data? Kan een zorgverlener of patiënt blind vertrouwen op AI? Dit soort vragen moeten de komende jaren nog allemaal uitgekristalliseerd worden. 

Daarnaast loopt wet- en regelgeving achter op de realiteit. Er is nog onvoldoende specifieke wet- en regelgeving voor privacy en beveiliging van medische gegevens in AI-toepassingen. Europese wetgeving over medische hulpmiddelen en privacy moeten samen komen om AI-toepassingen op grote schaal mogelijk te maken. Ontwikkelaars houden zich hier wel al mee bezig. Denk aan anonimisering, versleuteling, autorisatie en uiteraard ook toestemming vragen aan de patiënt. De AI Act moet hier verandering in gaan brengen. 

Welke rol speelt ethiek bij AI in de zorg?

Naast de vertrouwenskwestie op de verschillende genoemde terreinen, is ethiek ook een belangrijk discussiepunt binnen kunstmatige intelligentie in de zorg. De betrouwbaarheid van AI hangt samen met de dataset waarop het algoritme getraind is. Als de dataset bevooroordeeld is, dan is het AI-systeem dat ook. Bias voorkomen is een grote uitdaging. Als de gegevens bijvoorbeeld verzameld zijn bij witte mannen van boven de vijftig, kan het gebeuren dat de voorspellingen niet kloppen voor mensen met een ander geslacht of vrouwen. 

Daarnaast is AI een soort ‘black box’. Als zorgverlener of patiënt heb je eigenlijk geen flauw idee hoe kunstmatige intelligentie precies werkt. Hoe is het algoritme gebouwd en getraind? Met welke data wordt er gewerkt? Het is niet transparant en dat komt het vertrouwen in de AI-oplossingen niet ten goede. Je kunt dan namelijk niet controleren of de AI-beslissing correct is. 

Op termijn is dan ook de verwachting dat er ethische richtlijnen voor AI in de zorg komen. Voor nu wordt er nog vaak met disclaimers gewerkt. Maar voor AI geldt hetzelfde als voor zorgtechnologie: die is niet goed óf fout. Het gaat om de toepassing.

Hoe wordt kunstmatige intelligentie in de zorg gereguleerd?

Ze kwamen al even voorbij: ethische richtlijnen en wet- en regelgeving. Op dit moment zijn ze er niet, maar ze moeten wel komen. Om patiënten te beschermen, om leveranciers kaders te bieden en om het vertrouwen van zorgverleners te winnen.  Daarnaast kan er ook regulering plaatsvinden door certificeringen en accreditaties in het leven te roepen. Een soort AI-keurmerk voor de zorg. 

Het Europees Parlement heeft in de zomer van 2023 de AI Act aangenomen.  Deze Europese wet legt strenge regels op aan ontwikkelaars en gebruikers van AI om de rechten van Europese burgers te beschermen.  De AI Act gaat privacy beschermen en verbiedt AI om mensen te kenmerken op basis van geslacht en ras. Dat gaat waarschijnlijk vanaf 2026 gebeuren.

Wel is er een ‘Leidraad kwaliteit AI in de zorg’ opgesteld door het Ministerie van VWS. De leidraad AI in de zorg dient als een soort kompas voor ontwikkelaars en gebruikers. In dik 80 pagina’s (hier te downloaden) zijn per fase criteria en aanbevelingen gedeeld. De Leidraad kwaliteit in de zorg is in het veld positief ontvangen dankzij de praktische waarde.